اعلال مهموز

مهموز چیست؟ مهموز کلمه ایست که یکی از حروف اصلی آن همزه باشد. و آن بر سه نوع است : 1- مَهمُوزُ الفاء (اَکَلَ اَخَذَ) 2- مَهمُوزُ العین( سَاَلَ یَئَسَ) ناامید شد.
3- مَهمُوزُ اللام (قَرَاَ بَدَاَ ) شروع کرد. اما کلماتی مانند : اَحسَنَ اِجتَمَعَ اِستَخرَجَ مهموز نیستند. زیرا همزه شان اصلی نیست . بلکه زائد است (ریشة آنها بوده. حَسُنَ جَمَعَ و خَرَجَ).

صَرفِ اَفعال مَهمُوز : افعال مهموز عینا مانند افعال صحیح صرف می شوند فقط گاهی تغییراتی در آنها مشاهده می شود. مثلاً :

1- اگر دو همزه پهلوی هم قرار گیرند. اوّلی متحّرک و دوّمی ساکن باشد( َِاُ ء) مانند: َِاء مَنَ اُءمِنَ اِءمان . در این صورت همزه ساکن از جنس حرکت همزه متحرک
می شود(یعنی : اگر ضّمه بود، همزه ساکن بَدَلَ به واو. اگر فتحه بود، بدل به الف و اگر کسره بود ، بدل به یاء می شود). (قاعده ابدال) . مثلاً : اَءمَنَ می شود : آمِن (ایمان بیاور) آمِنا آمِنُوا ... تا آخر . آیه : یا ایُّها الَّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللهِ .

اَتی( آمد) اَءتَی (داد) که اعلال می شود : اتی اتَیا اتَوا اتَت اتَتا اتَینَ ... تا آخر مُضارعش : یُؤتی( می دهد) آیه : یُؤتی مَن یَشآءُ امرش می شود: اَءتِی ( بر وزن اَکرِم) اعلال می شود: آتِ ( بده) آیه : اتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَهً . صرف می شود: آذَنَ ( اعلام اتُو آتی آتیا آتینَ .اَءنَسَ می شود انَسَ (خو گرفت) .آءذَنَ می شود آذَنَ (اعلام کرد) اَمَرَ یأمُرُ ( متکلم وحده اش) آءمُرُ (امر می کنم) که می شود : آمُرُ. حضرت امام حسین (ع) در وصیت نامه اش به برادرش محمد بن حنفیه نوشت : خَرَجتُ اَن آمُرَ بِالمَعرُوفِ وَ اَنهی عَنِ المُنکَرِ ( خروج کردم تا امر به معروف و نهی از منکر نمایم) آءمُرُ و اَنهَیُ بوده.

اَءخُذُ می شود : آخُذُ ( می گیرم).آءکُلُ می شود: آکُلُ ( می خورم) مَجهُول اَءمَنَ
می شود: اءمِنَ (بر وزن اُکرِمَ) می شود : اُومِنَ ( همزه ساکن بَدَل به واو می شود). اُءتِیَ می شود : اُوتِیَ ( داده شد) آیه : مَن اُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ ( هر کس نامه عملش به دست راستش داده شود) اَمَرَ یَامُرُ امرش می شود: اُءمُر بعد می شود : اُومُر (اَمر کُن) اِءمان (بر وزن اِفعال) همزه ساکن بَدَل به یا شده می شود : ایمان . اتی (داد) بر وزن اِفعال می شود: اِءتای سپس می شود : ایتاء آیه : وَایتاءِ ذِی القُربی . اَلِفَ( اُلفت گرفت) اَءلَفَ( اُلفت داد) مصدرش : اِءلاف که می شود : ایلاف . آیه : لایلافِ قُرَیشٍ ایلافِهمِ اَجَرَ یَأجِرُ امرش می شود : اِءجِر که می شود : ایجِر ایجِرا ایجِروُا.. (پاداش بده) اَذِنَ یَأذِنُ امرش می شود : اِءذِن که می شود : ایذِن ایذِنا ایذِنوا... (اذن بده).

توجه : اگر همزه های وصل از اولشان ساقط شود، دیگر اعلال نمی شود.مثلاً : اومر می شود : وَأمُر – ایذِن می شود : وَاذِن – ایجِر می شود : وَأجِر.

2- چهار فِعل : اَکَلَ ( خورد) اَخَذَ (گرفت) اَمَرَ (فرمان داد) سَاَلَ( پرسید) در امر به صیغه آنها. به جهت سهولت هر دو همزه آنها حذف می شود : اُءکُل می شود: کُل (بخور) کُلا کُلُوا کُلی کُلا کُلنَ – اُءخُذ می شود: خُذ (بگیر) خُذا خُذُوا خُذی خُذا خُذنَ اُءمُر می شود : مُر (فرمان بده) مُرا مُرُوا مُری مُرا مُرنَ. اِسئَل می شود: سَل(بپرس) سَلا سَلُوا سَلی سَلا سَلنَ.

توجه : در دو فعلِ اول ( اَکَلَ واَخَذَ) حذف دو همزه واجب ولی در دو تای دگیر( امر و سال) حذف جایز است یعنی به هر دو صورت خوانده شود( اُءمُر- مُر) (اسئَل- سَل)

توجه : فقط از ماده اَخَذَ اگر به باب اِفتَعَلَ برود. که می شود : اِءتَخَذَ .همزه دوم بدل به تا می شود : اِتَّخَذَ یَتَّخِذُ لِیَتّخِذ اِتَّخِذ مُتّخِذ مُتّخَذ مصدرش : اِتّخاذ (به دست آوردن).

3- از ماده رَاَیَ یَراَیُ( دیدن) امرش : اِراَ .در مضارع و امر واجبست همزه اش حذف شود و حرکت همزه به ما قبل منتقل می شود. یَراَیُ می شود: یَری( می بیند) آیه: اَلَم یَعلَم بِاَنَّ اللهَ یَری؟ امرش اِراَ می شود : رَ (ببین) چرا؟ چون همزه آخرش را حذف کردیم و حرکتش را به ما قبل دادیم. دیگر به همزه نیازی نبود. شُذ : رَ ( ببین) صرف می شود :

ماضی : رَا رَاَیا رَاَوا – رَاَت رَاَتا رَاَینَ ... تا آخر.

مضارع : یَری یَرَیانِ یَرَونَ – تَری تَرَیانِ یَرَینَ.. تا آخر.

امر به لام : لِیَرَ لِیَرَیَا لِیَرَوا – لِتَرَ لِتَرَیا لِیَرَینَ لِاَرَ لِنَرَ

امر به صیغه : رَ رَیا رَوا – رَی رَیا رَینَ .

حال اگر رَاَیَ را به باب اِفعال ببریم و متعدّی کنیم. اَراَیَ ( نشان داد) یُراِیُ (نشان
می دهد) اَراِ ( نشان بده) در هر سه حال (ماضی و مضارع و امر) همزه واجبست حذف شود و حرکت به ما قبل داده شود. می شود: اَری (نشان داد) یُری( نشان
می دهد) اَرِ ( نشان بده) . آیه : رَبِّ اَرِنی کَیفَ تُحیِی المَوتی – فَاَرُونی ماذا خَلَق الّذَینَ مِن دُونِهِ.

4- همزه ای که ما قبلش حرکت کسره داشته باشد، آن همزه بدل به یا می شود
( یادتان هست که در واو هم همین طور بود. اوراد می شود ایراد) مثلاً : اسم فاعل قَرَءَ قارِء می شود : قاری ( خواننده) . بَدَا می شود بادی ( ابتدا کننده) بَرَاَ (آفرید) بارِء می شود باری (آفریدگار) نَشَاَ ( شروع کرد) ناشِی می شود: ناشی (شروع کننده) خَطَاَ ( خطا کرد) خاطِی می شود : خاطِی( خطا کننده) مُبدِء (اسم فاعل اَبدَاَ ) می شود: مُبدی – مُبتَدِء می شود: مُبتَدی . اِستئِجار( از ریشه اَجَرَ) می شود: استیجار (اجرت خواستن) اِستِئذان ( از ریشه اَذِنَ ) می شود : اِستیذان (اذن خواستن) اِءمان (از ریشه اَمِنَ ) می شود : ایمان ، اِطمینان می شود اِطمینان.

5- همزه ای که بعد از حرف علّه ( واو و یاء) قرار گیرد، جایز است آن همزه بدل به واو و یاء گردد (یعنی از جنس حرف پیش می شود) و مُشدّد می گردد. مثلاً : بَدَاَ اسم مفعولش : مَبدُوء ( همزه از جنس واو شده و مَشدّد می گردد) می شود: مَبدُوّ (ابتدا شده) مَلَاَ ( پُر کرد) مَملُوء می شود: مَملُوّ ( پر شده) قَرَءَ – مَقرُوء می شود : مَقرُوّ( خوانده شده) خَبَاَ (پنهان کرد) مَخبُوء می شود : مَخبُوّ . در حدیث است : اَلمَرءُ مَخبُوٌّ تَحتَ لِسانِهِ ( انسان بزیر زبان خویش پنهان است). نَبیء (بر وزن فعیل از ریشه نَبَاَ) همزه از جنس یا شده می شود: نَبِیّ (پیام آور) . خَطیئَه( از ریشه خَطَاَ ) می شود : خَطِیَّه (عمل خطا یا ناروا) بَریئَه ( از ریشه بَرَاَ ) می شود: بَرِیَّه (آفریدگان) آیه : اُولئِکَ هُم شَرُّ البَرِیَّه و یا : هُم خَیرُ البَرِیَّه (یعنی آنها از بدترین یا بهترین مخلوقات هستند) کُفوء ( اسم مصدر از ریشه کَفَاَ ) می شود: کُفو (همتا) . مَجیء ( از ریشه جاء مَصدر میمی) می شود : مَجِیّ (آمدن) . هَنیء ( از ریشه هَنَاَ بر وزن فَعیل) می شود: هَنِیّ (گوارا) وُضُوء (از ریشه وَضَاَ ) می شود : وُضُوّ