تاریخ قبله شناسی

مقدمه

قبله به معنای جهت و آنچه که پیش روی گیرند، است. در واقع قبله جهت کعبه است. دانستن جهت قبله برای مسلمانان ضروری است. در طرح و بنای مساجد، برای انجام بسیاری از مراسم مذهبی و در معماری اسلامی، جهت قبله اهمیت خاصی دارد.
از ماه رجب در سال دوم هجری، جهت قبله‌ی مسلمانان از بیت المقدس به سوی مکه‌ی معظمه تغییر یافت. در اوایل رواج اسلام، قبله‌یابی به دلیل نزدیکی مناطق جغرافیایی به مکّه، به راحتی صورت می‌گرفت، ولی بعد از گسترش اسلام در سرزمین‌های دور، جهت‌یابی قبله اهمیت خاصی یافت. امروزه به کمک قمرهای مصنوعی و عکس‌برداری‌های هوایی به راحتی می‌توان وضعیت نقاط با فواصل زیاد را بر روی کره‌ی زمین دقیقاً تعیین کرد.
برای مشخص کردن جهت قبله در هر مکان بر روی کره‌ی زمین، باید طول و عرض جغرافیایی کعبه در دست باشد. البته، چون مختصات جغرافیایی کعبه در دست نیست از مختصات جغرافیایی مکّه استفاده می‌شود.
شمالی'Φ=21° 27
شرقی'λ=39° 49
شهر مکه در غرب شبه جزیره‌ی عربستان قرار دارد. از شمال به مدینه، از مشرق به طائف، از جنوب به عسیر و از طرف غرب به جدّه در ساحل دریای سرخ محدود است. ارتفاع مکّه از سطح دریا، حدود 33 متر است و بین دو رشته کوه محصور می‌باشد. برای تعیین قبله باید زاویه‌ی انحراف قبله‌ی هر محل را نسبت به امتداد شمال و جنوب جغرافیایی به دست آورد.
چنان که مشهور است و در کتاب «قبله‌ی اسلام، کعبه یا مسجدالحرام» آمده است، قبله‌ی مسلمانان از آغاز تا سال دوم هجرت، به سوی بیت‌المقدس بود و از آن پس، به سمت کعبه و مسجدالحرام تغییر یافت. حضرت محمد(ص) در مدّت اقامت در مکّه، قبل از هجرت، طبق مدارک و روایات، چنان می‌ایستادند که بیت‌المقدس روبه‌رو واقع شود. البته، در طول مدّت سیزده سال، گاهی نماز را به سوی کعبه و مسجدالحرام نیز می‌گزاردند. آیه‌ی قبله (آیه‌ی 144 سوره‌ی بقره) در روز دوشنبه نیمه‌ی رجب سال دوم هجرت نازل شد و در رکعت دوم نماز ظهر، حضرت محمد(ص) به اشاره‌ی جبرئیل، روی به جانب مسجدالحرام گردانید و کسانی که با آن حضرت نماز می‌خواندند، به تبعیت از ایشان، تغییر قبله دادند، به صورتی که مردان به جای زنان و زنان به جای مردان ایستادند، بنابراین، در ابتدای آن نماز، قبله‌ی پیغمبر به سوی بیت‌المقدس و در آخر به سوی کعبه بود.

قبله‌شناسی در ایران

علاوه بر رساله‌های ابوریحان بیرونی، در ایران فعالیت‌های قبله‌یابی در دوره‌ی اخیر نیز صورت گرفته است. کتاب معرفة القبله (1331 ه.ش) نگارش مهندس عبدالرزّاق بغایری، گزارش‌های 73 و 79 سال‌های 1367 و 1375 مؤسسه‌ی ژئوفیزیک دانشگاه تهران، دروس معرفة الوقت و القبلة (1364 ه.ش) تألیف آیت الله حسن زاده آملی و کاربرد علوم در قبله‌یابی (1367) نوشته‌ی ماشاء الله علی احیائی به قبله‌شناسی به منزله‌ی یک فریضه نگریسته و به تفصیل از شیوه‌های مختلف قبله‌یابی و محاسبات مربوط سخن رانده‌اند. در این آثار می‌توان پاسخ بسیاری از سؤالات مطرح شده از جمله قبله‌یابی برای نقاط واقع در نیمکره‌ی غربی مقابل با مکه‌ی معظمه و یا نقاط دوردست در شرق و غرب زمین و نزدیک به قطب‌های جغرافیایی را پیدا کرد. آنچه بیشتر مورد توجه است یافتن راهی ساده و دقیق است که مردم عامی هم توان استفاده از آن را داشته باشند و نیازی به محاسبات ریاضی و پیچیده نباشد.
گرچه قبله‌نماهای مغناطیسی مانند قبله‌نمای رزم آرا کم و بیش این مشکل را از پیش روی برداشته‌اند ولی با توجه به مشکلات قطعی از جمله عدم انطباق قطب‌های جغرافیایی و مغناطیسی و نیاز به اطلاعات کافی و ضرورت در نظر گرفتن زاویه‌های انحراف و میل مغناطیسی و اثرگذاری محیط بر عقربه‌ی قطب‌نما، دست‌یابی به جهت واقعی قبله چندان هم آسان نخواهد بود. علاوه بر این، دسته‌بندی تعدادی از شهرها با موقعیت جغرافیایی متفاوت و زاویه‌های انحراف مغناطیسی نابرابر در یک راستا و یا تعیین سهمی مشترک برای چندین شهر چندان اطمینان بخش نیست، زیرا تنها یک درجه انحراف در فاصله‌ی 07/1935 کیلومتر (طول کمان دایره‌ی عظیمه‌ی تهران تا مکّه‌ی معظّمه) نمازگزار را به میزان 25/32 کیلومتر از مقصد (شهر مکّه‌ی مکرّمه) منحرف می‌کند که خود نکته‌ای است کاملاً قابل توجه.
از سوی دیگر، برای مردم مسلمان و پراکنده در سطح جهان توجه به قبله از اهمیّت خاصی برخوردار است. نقشه‌های شماره‌ی (1) و (2) و جدول پراکندگی جمعیت مسلمانان و شهرهای میلیونی در سطح جهان و کشورهای اسلامی مؤید همین نکته است. پراکندگی جمعیت مسلمانان بر اساس 12 منطقه‌ی مشخص شده در نقشه‌ی شماره‌ی (2) قابل توجه آن که در اطلس قبله‌نما به دلیل رعایت محاسبات مثلثاتی و ترسیم نقشه‌ها و علایم جهت‌یابی اشتباه کمتری وجود دارد. اطلس قبله‌نما در سه بخش تدوین شده است:
بخش اول: جهت‌یابی و قبله‌یابی، با توجه به اهمیت موضوع، اطلاعات لازم را به علاقه‌مندان می‌دهد (این اطلاعات برگرفته از کتاب اصول و مبانی جغرافیای ریاضی از انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی است).
بخش دوم: قبله‌ی 1415 شهر از 157 کشور؛ در این بخش اطلاعات مربوط به شهرها (طول و عرض جغرافیایی، زاویه‌ی انحراف و جهت قبله)، جمعیت و درصد پیروان ادیان کشورها که با توجه به نقشه‌های منطقه‌ای بخش سوم و به تفکیک کشورها منظم شده‌اند در اختیار پژوهشگران و اهل مطالعه قرار می‌گیرد. توضیح این که برای نمایش قبله روی نقشه‌ها شهرها، مراکز عمده‌ی جمعیت و نقاطی که بتوانند در گستره‌ی کشور راهنمای قبله باشند مورد توجه قرار گرفته‌اند، و برای تعیین قبله‌ی سایر نقاط پس از مکان‌یابی آن‌ها در روی نقشه بایستی برابر راهنمای کاربردی رفتار شود.
بخش سوم: نقشه‌های قبله‌نما، که شامل دستورالعمل یا راهنمای کاربردی و نقشه‌های منطقه‌ای می‌باشد و در آن‌ها نام شهرها، جهت قبله و زاویه‌ی انحراف با حداکثر دقت منعکس شده است. امید است اطلس قبله‌نما مورد استفاده‌ی مسلمانان قرار گیرد و جایگاه شایسته و مفید خود را به دست آورد.
با بررسی و دقت در جدول‌های اطلاعات و جمعیت و درصد پیروان ادیان به این نتیجه می‌رسیم که:
از 193 کشور جهان (176 کشور بیش از 000/150 نفر و 17 کشور بین 1000 تا 000/150 نفر جمعیت دارند) در 47 کشور، مسلمانان با تراکم بیش از 4/39% زیست می‌کنند. به عبارت دیگر در حدود 25% از کشورهای جهان بیش از 40% جمعیت معتقد به دین مبین اسلام می‌باشند و قبله‌گاهی مشترک دارند. بنابراین، شناخت صحیح و دقیق قبله جایگاهی خاص دارد و از این رو، اشتباهات موجود در آثار مربوط به قبله غیر قابل اغماض است.
گرچه کتاب معرفة الوقت و القبله حاوی اطلاعات منظمی برای کشورهای جهان است ولی اشتباهات موجود در جداول آن قابل تأمل است و به نظر می‌رسد این اشتباهات ناشی از روش‌های محاسباتی است، زیرا موقعیت‌های جغرافیایی آن‌ها با ارقام استخراج شده در کتاب حاضر چندان تفاوتی ندارند (اختلافات به منظور مقایسه آورده شده‌اند). با نگاهی دوباره به جدول ملاحظه می‌شود که بیشتر اختلافات مربوط به ناحیه‌ی هندوستان و کشورهای آسیای خاوری (ژاپن، چین، کره، نپال، روسیه‌ی شرقی) است. چنانچه این نقاط در روی نقشه مکان‌یابی شوند به این نتیجه خواهیم رسید که دامنه‌ی این اختلافات در محدوده‌ی مدارهای°18 تا °27 عرض شمالی و نصف‌النهار°75 شرقی بیشتر است و به همین دلیل دستورالعمل قبله‌یابی از طریق دایره‌ی هندی و روش ترسیمی نمی‌تواند در سطح کلیه نقاط جهان مورد استفاده قرار گیرد و با توجه به روایات و دلایل عقلی و نقلی که کوتاهترین فاصله (خط مستقیم) جهت قبله است تنها راه وصول به جهت واقعی قبله از طریق محاسبات مثلثات کروی اطمینان بخش است و همین وضعیت برای نقاط دور در نیمکره‌ی غربی (قاره‌ی آمریکا شمالی) قابل تعمیم است.

 دانستنیهای جامع نجوم/ حسین غزالی اصفهانی